Ustawa rządowa z 3 maja 1791 r. (Konstytucja 3 maja)

W imię Boga, w Trójcy Świętej Jedynego.

Stanisław August z Bożej łaski i woli Narodu Król Polski, Wielki Książę Litewski, Ruski, Pruski, Mazowiecki, Żmudzki, Kijowski, Wołyński, Podolski, Podlaski, Inflancki, Smoleński, Siewierski
i Czernichowski, wraz ze stanami skonfederowanymi, w liczbie podwójnej naród polski reprezentującymi. Uznając, iż los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucji narodowej jedynie zawisł, długim doświadczeniem poznawszy zadawnione rządu naszego wady, a chcąc korzystać z pory, w jakiej się Europa znajduje, i z tej dogorywającej chwili, która nas samym sobie wróciła, wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów, ceniąc drożej nad życie, nad szczęśliwość osobistą, egzystencję polityczną, niepodległość zewnętrzną i wolność wewnętrzną narodu, którego los w ręce nasze jest powierzony, chcąc oraz na błogosławieństwo, na wdzięczność współczesnych i przyszłych pokoleń zasłużyć, mimo przeszkód, które w nas namiętności sprawować mogą dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla ocalenia Ojczyzny naszej i jej granic z największą stałością ducha, niniejszą konstytucję uchwalamy i tę całkowicie za świętą, za niewzruszoną deklarujemy, dopóki by naród w czasie prawem przepisanym, wyraźną wolą swoją nie uznał potrzeby odmienienia w niej jakiego artykułu. Do której to konstytucji dalsze ustawy Sejmu teraźniejszego we wszystkim stosować się mają.

I. Religia panująca

Religią narodową panującą jest i będzie wiara święta rzymska katolicka ze wszystkimi jej prawami; przejście od wiary panującej do jakiegokolwiek wyznania jest zabronione pod karami apostazji. Że zaś taż sama wiara święta przykazuje nam kochać bliźnich naszych, przeto wszystkim ludziom jakiegokolwiek bądź wyznania, pokój w wierze i opiekę rządową winniśmy i dlatego wszelkich obrządków i religii wolność w krajach polskich, podług ustaw krajowych, warujemy.

II. Szlachta ziemianie

Szanując pamięć przodków naszych jako fundatorów rządu wolnego, stanowi szlacheckiemu wszystkie swobody, wolności, prerogatywy pierwszeństwa w życiu prywatnym i publicznym najuroczyściej zapewniamy, szczególniej zaś prawa, statuta i przywileje temu stanowi od Kazimierza Wielkiego, Ludwika Węgierskiego, Władysława Jagiełły i Witolda brata jego, wielkiego księcia litewskiego, niemniej od Władysława i Kazimierza Jagiellończyków, od Jana Alberta, Aleksandra i Zygmunta Pierwszego braci, od Zygmunta Augusta, ostatniego z linii jagiellońskiej, sprawiedliwie i prawnie nadane, utwierdzamy, zapewniamy i za niewzruszone uznajemy. Godność stanu szlacheckiego w Polsce za równą wszelkim stopniom szlachectwa gdziekolwiek używanym przyznajemy. Wszystką szlachtę równymi być między sobą uznajemy, nie tylko co do starania się o urzędy i o sprawowanie posług ojczyźnie, honor, sławę, pożytek przynoszących, ale oraz co do równego używania przywilejów i prerogatyw stanowi szlacheckiemu służących. Nade wszystko zaś prawa bezpieczeństwa osobistego, wolności osobistej i własności gruntowej i ruchomej tak, jak od wieków każdemu służyły, świątobliwie, nienaruszenie zachowane mieć chcemy i zachowujemy; zaręczając najuroczyściej, iż przeciwko własności czyjejkolwiek żadnej odmiany lub ekscepcji w prawie nie dopuścimy, owszem najwyższa władza krajowa i rząd przez nią ustanowiony, żadnych pretensji pod pretekstem iurium regalium i jakimkolwiek innym pozorem do własności obywatelskich bądź w części, bądź w całości rościć sobie nie będzie. Dlatego bezpieczeństwo osobiste i wszelka własność, komukolwiek z prawa przynależna, jako prawdziwy społeczności węzeł, jako źrenicę wolności obywatelskiej szanujemy, zabezpieczamy, utwierdzamy i aby na potomne czasy szanowane, ubezpieczone i nienaruszone zostawały, mieć chcemy. Szlachtę za najpierwszych obronców wolności i niniejszej konstytucji uznajemy. Każdego szlachcica cnocie, obywatelstwu i honorowi jej świętość do szanowania, jej trwałość do strzeżenia poruczamy jako jedyną twierdzę ojczyzny i swobód naszych.

III. Miasta i mieszczanie

Prawo na teraźniejszym sejmie zapadłe pod tytułem: „ Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej” w zupełności utrzymane mieć chcemy i za część niniejszej konstytucji deklarujemy, jako prawo wolnej szlachcie polskiej, dla bezpieczeństwa ich swobód i całości wspólnej ojczyzny nową, prawdziwą i skuteczną dające siłę.

IV. Chłopi włościanie

Lud rolniczy, spod którego ręki płynie najobfitsze bogactw krajowych źródło, który najliczniejszą w narodzie stanowi ludność, a zatem najdzielniejszą kraju siłę, tak przez sprawiedliwość, ludzkość i obowiązki chrześcijańskie, jako i przez własny nasz interes dobrze zrozumiany, pod opiekę prawa i rządu krajowego przyjmujemy, stanowiąc, iż odtąd jakiebykolwiek swobody, nadania lub umowy dziedzice z włościanami dóbr swoich autentycznie ułożyli, czyliby te swobody, nadania i umowy były z gromadami, czyli też z każdym osobno wsi mieszkańcem zrobione, będą stanowić wspólny i wzajemny obowiązek, podług rzetelnego znaczenia warunków i opisu zawartego w takowych nadaniach i umowach, pod opiekę rządu krajowego podpadający. Układy takowe i wynikające z nich obowiązki, przez jednego właściciela gruntu dobrowolnie przyjęte, nie tylko jego samego, ale i następców jego lub prawa nabywców tak wiążąc będą, iż ich nigdy samowolnie odmieniać nie będą mocni. Nawzajem włościanie jakiejkolwiek bądź majętności od dobrowolnych umów, przyjętych nadań i z nimi złączonych powinności usuwać się inaczej nie będą mogli, tylko w takim sposobie i z takimi warunkami, jak w opisach tychże umów postanowione mieli, które czy na wieczność, czyli do czasu przyjęte, ściśle ich obowiązywać będą. Zawarowawszy tym sposobem dziedziców przy wszelkich pożytkach od włościan im należących, a chcąc jak najskuteczniej zachęcić pomnożenie ludności krajowej, ogłaszamy wolność zupełną dla wszystkich ludzi tak nowo przybywających, jako i tych, którzy by pierwej z kraju oddaliwszy się, teraz do ojczyzny powrócić chcieli, tak dalece, iż każdy człowiek do państw Rzeczypospolitej nowo z którejkolwiek strony przybyły lub powracający, jak tylko stanie nogą na ziemi polskiej wolnym jest zupełnie użyć przemysłu swego, jak i gdzie chce, wolny jest czynić umowy na osiadłość, robociznę lub czynsze, jak i dopóki się umówi, wolny jest osiadać w mieście lub na wsiach, wolny jest mieszkać w Polsce lub do kraju, do którego zechce, powrócić, uczyniwszy zadosyć obowiązkom, które dobrowolnie na siebie przyjął.

V. Rząd, czyli oznaczenie władz publicznych

Wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu. Aby więc całość państw, wolność obywatelską i porządek społeczności w równej wadze na zawsze zostawały, trzy władze rząd narodu polskiego składać powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze składać będą, to jest: władza prawodawcza w Stanach zgromadzonych, władza najwyższa wykonawcza w królu i straży i władza sądownicza w jurysdykcjach na ten koniec ustanowionych lub ustanowić się mających.

VI. Sejm, czyli władza prawodawcza

Sejm, czyli stany zgromadzone, na dwie Izby dzielić się będą: na Izbę Poselską i na Izbę Senatorską pod prezydencja króla.

Izba Poselska, jako wyobrażenie i skład wszechwładztwa narodowego, będzie świątynią prawodawstwa. Przeto w Izbie Poselskiej najpierwej decydowane będą wszystkie projekta:

1°,co do praw ogólnych, to jest konstytucyjnych, cywilnych, kryminalnych i do ustanowienia wieczystych podatków, w których to materiach propozycje od tronu województwom, ziemiom i powiatom do roztrząśnienia podane, a przez instrukcje do Izby przychodzące, najpierwsze do decyzji wzięte być mają.

2°,co do uchwał sejmowych, to jest poborów doczesnych, stopnia monety, zaciągania długu publicznego, nobilitacji i innych nagród przypadkowych, rozkładu wydatków publicznych ordynaryjnych i ekstraordynaryjnych, wojny, pokoju, ostatecznej ratyfikacji traktatów związkowych i handlowych, wszelkich dyplomatycznych aktów i umów, do prawa narodów ściągających się, kwitowania magistratur wykonawczych i tym podobnych zdarzeń, głównym narodowym potrzebom odpowiadających, w których to materiach propozycje od tronu, prosto do izby poselskiej przychodzić mające, pierwszeństwo w prowadzeniu mieć będą.

Izby senatorskiej, złożonej z biskupów, wojewodów, kasztelanów i ministrów, pod prezydencją króla, mającego prawo raz dać votum swoje, drugi raz paritatem rozwiązywać osobiście lub nadesłaniem zdania swego do tejże izby, obowiązkiem jest:

1°,każde prawo, które po przejściu formalnym w izbie poselskiej do senatu natychmiast przesłane być powinno, przyjąć lub wstrzymać do dalszej narodu deliberacji opisaną w prawie większością głosów; przyjęcie moc i świętość prawa nadawać będzie; wstrzymanie zaś zawiesi tylko prawo do przyszłego ordynaryjnego sejmu, na którym gdy powtórna nastąpi zgoda, prawo zawieszone od senatu przyjęte być musi.

2°,każdą uchwałę sejmową w materiach wyżej wyliczonych, którą izba poselska senatowi przysłać natychmiast powinna, wraz z tąż izbą poselską większością głosów decydować, a złączona izb obydwóch większość, podług prawa opisana, będzie wyrokiem i wolą stanów.

Warujemy, iż senatorowie i ministrowie w obiektach sprawowania się z urzędowania swego bądź w straży, bądź w komisji, votum decisivum w sejmie nie będą mieli, i tylko zasiadać w ten czas w senacie mają dla dania eksplikacji na zadanie sejmu.

Sejm zawsze gotowym będzie: prawodawczy i ordynaryjny. Rozpoczynać się ma co dwa lata, trwać zaś będzie podług opisu prawa o sejmach. Gotowy, w potrzebach nagłych zwołany, stanowić ma o tej tylko materii, do której zwołanym będzie lub o potrzebie po czasie zwołania przypadłej. Prawo żadne na tym ordynaryjnym sejmie, na którym ustanowione było, znoszone być nie może.

Komplet sejmu składać się będzie z liczby osób, niższym prawem opisanej, tak w izbie poselskiej, jako i w izbie senatorskiej.

Prawo o sejmikach, na teraźniejszym sejmie ustanowione, jako najistotniejszą zasadę wolności obywatelskiej, uroczyście zabezpieczamy.

Jako zaś prawodawstwo sprawowane być nie może przez wszystkich i naród wyręcza się w tej mierze przez reprezentantów czyli posłów swoich dobrowolnie wybranych, przeto stanowimy, iż posłowie na sejmikach obrani w prawodawstwie i ogólnych narodu potrzebach podług niniejszej konstytucji uważani być mają jako reprezentanci całego narodu, będąc składem ufności powszechnej. Wszystko i wszędzie większością głosów udecydowane być powinno. Przeto liberum veto , konfederacje wszelkiego gatunku i sejmy konfederackie jako duchowi niniejszej konstytucji przeciwne, rząd obalające, społeczność niszczące, na zawsze znosimy.

Zapobiegając z jednej strony gwałtownym i częstym odmianom konstytucji narodowej, z drugiej uznając potrzebę wydoskonalenia onej po doświadczeniu jej skutków co do pomyślności publicznej, porę i czas rewizji i poprawę konstytucji co lat dwadzieścia pięć naznaczamy, chcąc mieć takowy sejm konstytucyjny ekstraordynaryjnym podług osobnego o nim prawa opisu.

VII. Król, władza wykonawcza

Żaden rząd najdoskonalszy bez dzielnej władzy wykonawczej stać nie może. Szczęśliwość narodów od praw sprawiedliwych, praw skutek od ich wykonania należy. Doświadczenie nauczyło, że zaniedbanie tej części rządu nieszczęściami napełniło Polskę. Zawarowawszy przeto wolnemu narodowi polskiemu władzę praw sobie stanowienia i moc baczności nad wszelką wykonawczą władzą oraz wybierania urzędników do magistratur, władze najwyższego wykonywania praw królowi w radzie jego oddajemy, która to rada Strażą Praw zwać się będzie. Władza wykonawcza do pilnowania praw i onych pełnienia ściśle jest obowiązana. Tam czynną z siebie będzie, gdzie prawa dozwalają, gdzie prawa potrzebują dozoru egzekucji, a nawet silnej pomocy. Posłuszeństwo należy się jej zawsze od wszystkich magistratur, moc przynaglenia nieposłuszne i zaniedbujące swe obowiązki magistratury w jej ręku zostawiamy.

Władza wykonawcza nie będzie mogła praw stanowić ani tłumaczyć, podatków i poborów pod jakimkolwiek imieniem nakładać, długów publicznych zaciągać, rozkładu dochodów skarbowych przez sejm zrobionego odmieniać, wojny wydawać, pokoju ani traktatu i żadnego aktu dyplomatycznego definitive zawierać. Wolno jej tylko będzie tymczasowe z zagranicznymi prowadzić negocjacje oraz tymczasowe i potoczne dla bezpieczeństwa i spokojności kraju wynikające potrzeby załatwiać, o których najbliższemu zgromadzeniu sejmowemu donieść winna.

Tron polski elekcyjnym przez familie mieć na zawsze chcemy i stanowimy. Doznane klęski bezkrólewiów periodycznie rząd wywracających, powinność ubezpieczenia losu każdego mieszkańca ziemi polskiej i zamkniecie na zawsze drogi wpływom mocarstw zagranicznych, pamięć świetności i szczęścia ojczyzny naszej za czasów familii ciągle panujących, potrzeba odwrócenia od ambicji tronu obcych, i możnych Polaków zwrócenia do jednomyślnego wolności narodowej pielęgnowania, wskazały roztropności naszej oddanie tronu Polskiego prawem następstwa. Stanowimy przeto, iż po życiu, jakiego nam dobroć Boska pozwoli, elektor dzisiejszy saski w Polsce królować będzie. Dynastia przyszłych królów polskich zacznie się na osobie Fryderyka Augusta, dzisiejszego elektora saskiego, którego sukcesorom de lumbis z płci męskiej tron polski przeznaczamy.

Najstarszy syn króla panującego po ojcu na tron następować ma. Gdyby zaś dzisiejszy elektor saski nie miał potomstwa płci męskiej, tedy mąż przez elektora, za zgodą stanów zgromadzonych córce jego dobrany zaczynać ma linię następstwa płci męskiej do tronu polskiego. Dlaczego Marię Augustę Nepomucenę, córkę elektora, za infantkę deklarujemy, zachowując przy narodzie prawo, żadnej preskrypcji podpadać nie mogące, wybrania do tronu drugiego domu, po wygaśnięciu pierwszego.

Każdy król, wstępując na tron, wykona przysięgę Bogu i narodowi na zachowanie konstytucji niniejszej, na pacta conventa, które ułożone będą dzisiejszym elektorem saskim jako przeznaczonym do tronu i które, tak jak dawne, wiązać go będą.

Osoba króla jest święta i bezpieczna od wszystkiego. Nic sam przez się nie czyniący, za nic w odpowiedzi narodowi być nie może. Nie samowładcą, ale ojcem i głową narodu być powinien i tym go prawo i konstytucja niniejsza być uznaje i deklaruje. Dochody, tak jak będą w paktach konwentach opisane, i prerogatywy tronowi właściwe, niniejszą konstytucją dla przyszłego elekta zawarowane, tkniętymi być nie będą mogły.

Wszystkie akta publiczne, trybunały, sądy, magistratury, monety, stemple pod królewskim iść powinny imieniem. Król, któremu wszelka moc dobrze czynienia zostawiona być powinna, mieć będzie ius gratiandi na śmierć wskazanych, prócz in criminibus status . Do króla rozrządzenie najwyższe siłami zbrojnymi krajowymi w czasie wojny i nominowanie komendantów wojska należeć będzie, z wolną atoli ich odmianą za wolą narodu; patentować oficerów i mianować urzędniki podług prawa niższego opisu, nominować biskupów i senatorów podług opisu tegoż prawa oraz ministrów, jako urzędników pierwszych władzy wykonawczej, jego będzie obowiązkiem.

Straż, czyli rada królewska, do dozoru, całości i egzekucji praw królowi dodana, składać się będzie:

1°, z prymasa, jako głowy duchowieństwa polskiego i jako prezesa komisji edukacyjnej, mogącego być wyręczonym w straży przez pierwszego ex ordine biskupa, którzy rezolucji podpisywać nie mogą;
2°, z pięciu ministrów, to jest ministra policji, ministra pieczęci, ministra belli , ministra skarbu, ministra pieczęci do spraw zagranicznych;
3°, z dwóch sekretarzy, z których jeden protokół straży, drugi protokół spraw zagranicznych trzymać będą, obydwa bez votum decydującego.

Następca tronu, z małoletności wyszedłszy i przysięgę na konstytucję wykonawszy, na wszystkich straży posiedzeniach, lecz bez głosu, przytomnym być może.

Marszalek sejmowy, jako na dwa lata wybrany, wchodzić będzie w liczbę zasiadających w straży, bez wdawania się w jej rezolucje, jedynie dla zwołania sejmu gotowego w takim zdarzeniu: gdyby on uznał w przypadkach, koniecznego zwołania sejmu wymagających rzetelną potrzebę, a król go zwołać wzbraniał się; tedy tenże marszałek do posłów i senatorów wydać powinien listy okólne, zwołując onych na sejm gotowy i powody zwołania tego wyrażając. Przypadki zaś do koniecznego zwołania sejmu są tylko następujące:

1°, w gwałtownej potrzebie do prawa narodu ściągającej się, a szczególniej w przypadku wojny ościennej;
2°, w przypadku wewnętrznego zamieszania grożącego rewolucją kraju lub kolizją między magistraturami;
3°, w widocznym powszechnego głodu niebezpieczeństwie;
4°, w osierociałym stanie ojczyzny przez śmierć króla lub w niebezpiecznej jego chorobie.

Wszystkie rezolucje w Straży roztrząsane będą przez skład wyżej wspomniany. Decyzja królewska po wysłuchanych wszystkich zdaniach przeważać powinna, aby jedna była w wykonaniu prawa wola. Przeto każda ze straży rezolucja pod imieniem królewskim i z podpisem ręki jego wychodzić będzie. Powinna jednak być podpisana także przez jednego z ministrów, zasiadających w straży, i tak podpisana do posłuszeństwa wiązać będzie, i dopełniona być ma przez komisje lub przez jakiekolwiek magistratury wykonawcze, w tych jednak szczególnie materiach, które wyraźnie niniejszym prawem wyłączone nie są. W przypadku, gdyby żaden z ministrów zasiadających decyzji podpisać nie chciał, król odstąpi od tej decyzji, a gdyby przy niej upierał się, marszałek sejmowy w tym przypadku upraszać będzie o zwołanie sejmu gotowego i jeżeli król opóźniać będzie zwołanie, marszałek to wykonać powinien.

Jako nominowanie wszystkich ministrów, tak i wezwanie z nich jednego od każdego administracji wydziału do rady swojej, czyli straży, króla jest prawem. Wezwanie to ministra do zasiadania w straży na lat dwa będzie z wolnym onego nadal przez króla potwierdzeniem. Ministrowie do straży wezwani w komisjach zasiadać nie mają. W przypadku zaś, gdyby większość dwóch trzecich części wotów sekretnych obydwóch izb złączonych na sejmie ministra bądź w straży, bądź w urzędzie odmiany żądała, król natychmiast na jego miejsce innego nominować powinien.

Chcąc, aby Straż Praw narodowych obowiązana była do ścisłej odpowiedzi narodowi za wszelkie onych przestępstwa, stanowimy, iż gdy ministrowie będą oskarżeni przez deputację do egzaminowania ich czynności wyznaczoną o przestępstwo prawa, odpowiadać mają z osób i majątków swoich. W wszelkich takowych oskarżeniach stany zgromadzone prostą większością wotów izb złączonych odesłać obwinionych ministrów mają do sądów sejmowych po sprawiedliwe i wyrównywające przestępstwu ich ukaranie lub przy dowiedzionej niewinności od sprawy i kary uwolnienie.

Dla porządnego władzy wykonawczej dopełnienia ustanawiamy oddzielne komisje, mające związek ze strażą i obowiązane do posłuszeństwa tejże straży. Komisarze do nich wybierani będą przez sejm dla sprawowania urzędów swoich w przeciągu czasu prawem opisanego.
Komisje te są:

1°, edukacji;
2°, policji;
3°, wojska;
4°, skarbu.

Komisje porządkowe wojewódzkie, na tym sejmie ustanowione, równie do dozoru straży należące, odbierać będą rozkazy przez wyżej wspomniane pośrednicze komisje, respective co do obiektów każdej z nich władzy i obowiązków.

VIII. Władza sądownicza

Władza sądownicza nie może być wykonywana ani przez władzę prawodawczą, ani przez króla, lecz przez magistratury na ten koniec ustanowione i wybierane. Powinna zaś być tak do miejsc przywiązana, żeby każdy człowiek bliską dla siebie znalazł sprawiedliwość, żeby przestępny widział wszędzie groźną nad sobą rękę krajowego rządu.

1°, Ustanawiamy przeto sądy pierwszej instancji dla każdego województwa, ziemi i powiatu, do których sędziowie wybierani będą na sejmikach. Sądy pierwszej instancji będą zawsze gotowe i czuwające na oddanie sprawiedliwości tym, którzy jej potrzebują. Od tych sądów iść będzie apelacja na trybunały główne, dla każdej prowincji być mające, złożone również z osób na sejmikach wybranych. I te sądy tak pierwszej, jako i ostatniej instancji będą sądami ziemiańskimi dla szlachty i wszystkich właścicieli ziemskich z kimkolwiek, in causis iuris de facti .
2°, Jurysdykcje zaś sądowe wszystkim miastom podług prawa sejmu teraźniejszego o miastach wolnych królewskich, zabezpieczamy.
3°, Sądy referendarskie dla każdej prowincji osobne mieć chcemy w sprawach włościan wolnych dawnymi prawami sądowi temu poddanych.
4°, Sądy zadworne, asesorskie, relacyjne i kurlandzkie zachowujemy.
5°, Komisje wykonawcze będą miały sądy w sprawach, do swej administracji należących.
6°, Oprócz sądów w sprawach cywilnych i kryminalnych dla wszystkich stanów będzie sąd najwyższy, sejmowy zwany, do którego przy otwarciu każdego sejmu wybrane będą osoby. Do tego sądu należeć będą występki przeciwko narodowi i królowi, czyli crimina status . Nowy kodeks praw cywilnych i kryminalnych przez wyznaczone przez sejm osoby spisać rozkazujemy.

IX. Regencja

Straż będzie oraz regencją, mając na czele królową albo w jej nieprzytomności prymasa. W tych trzech tylko przypadkach miejsce mieć może regencja:

1°, w czasie małoletności króla;
2°, w czasie niemocy trwałe pomieszanie zmysłów sprawującej;
3°, w przypadku, gdyby król był wzięty na wojnie.

Małoletność trwać tylko będzie do lat 18 zupełnych; a niemoc względem trwałego pomieszania zmysłów deklarowana być nie może, tylko przez sejm gotowy większością wotów trzech części przeciwko czwartej izb złączonych. W tych przeto trzech przypadkach prymas korony polskiej sejm natychmiast zwołać powinien, a gdyby prymas tę powinność zwłóczył, marszałek sejmowy listy okólne do posłów i senatorów wyda. Sejm gotowy urządzi kolej zasiadania ministrów w regencji i królową do zastąpienia króla w obowiązkach jego umocuje.
A gdy król w pierwszym przypadku z małoletności wyjdzie, w drugim do zupełnego przyjdzie zdrowia, w trzecim z niewoli powróci, regencja rachunek z czynności swoich oddać mu powinna i odpowiadać narodowi za czas swego urzędowania tak, jak jest przepisano o Straży, na każdym ordynaryjnym sejmie z osób i majątków swoich

X. Edukacja dzieci królewskich

Synowie królewscy, których do następstwa tronu konstytucja przeznacza, są pierwszymi dziećmi ojczyzny, przeto baczność o dobre ich wychowanie do narodu należy, bez uwłoczenia jednak prawom rodzicielskim. Za rządu królewskiego sam król z strażą i wyznaczonym od stanów dozorcą edukacji królewiczów wychowaniem ich zatrudniać się będzie. Za rządu regencji taż z wspomnianym dozorcą edykację ich powierzoną mieć sobie będzie. W obydwóch przypadkach dozorca od stanów wyznaczony donosić winien na każdym ordynaryjnym sejmie o edukacji i postępku królewiczów. Komisji zaś edukacyjnej powinnością będzie podać układ instrukcji i edukacji synów królewskich do potwierdzenia sejmowi, a to, aby jednostajne w wychowaniu ich prawidła wpajały ciągle i wcześnie w umysły przyszłych następców tronu religię, miłość cnoty, ojczyzny, wolności i konstytucji krajowej.

XI. Siła zbrojna narodowa

Naród winien jest sobie samemu obronę od napaści i dla przestrzegania całości swojej. Wszyscy przeto obywatele są obrońcami całości i swobód narodowych. Wojsko nic innego nie jest, tylko wyciągnięta siła obronna i porządna z ogólnej siły narodu. Naród winien wojsku swemu nadgrodę i poważanie za to, iż się poświęca jedynie dla jego obrony. Wojsko winno narodowi strzeżenie granic i spokojności powszechnej, słowem winno być jego najsilniejszą tarczą. Aby przeznaczenia tego dopełniło nieomylnie, powinno zostawać ciągle pod posłuszeństwem władzy wykonawczej, stosownie do opisów prawa, powinno wykonać przysięgę na wierność narodowi i królowi i na obronę konstytucji narodowej.

Użyte być więc wojsko narodowe może na ogólna kraju obronę, na strzeżenie fortec i granic, lub na pomoc prawu, gdyby kto egzekucji jego nie był posłusznym.

Historia ustroju i prawa w Polsce do 1772/1795. Wybór źródeł, oprac. S. Godek, M. Wilczek-Karczewska, Warszawa 2006, s. 222-229.

In the name of God, One in the Holy Trinity.

Stanisław August, by the grace of God and the will of the people King of Poland and Grand Duke of Lithuania, Ruthenia, Prussia, Mazowsze, Samogitia, Kiev, Volhynia, Podolia, Podlasie, Livonia, Smolensk, Siewierz, and Czernihów; together with the confederated estates in dual number representing the Polish people.

Recognising that the destiny of us all depends solely upon the establishment and perfection of a national Constitution, having by long experience learned the inveterate faults of our government, and desiring to take advantage of the season in which Europe finds itself and of this fleeting moment that has restored us to ourselves, free of the ignominious dictates of foreign coercion, holding dearer than life, than personal happiness, the political existence, external independence, and internal liberty of the people whose destiny is entrusted to our hands, desiring as well to merit the blessing and gratitude of contemporary and future generations, despite obstacles that may cause passion in us, do for the general welfare, for the establishment of liberty, for the preservation of our country and its borders, with the utmost constancy of spirit ordain the present Constitution and declare it to be entirely sacred and inviolable until the people, at the time by law prescribed, and by their clear will recognise a need to alter it in any of its articles. To which Constitution the further statutes of the present Sejm shall apply in everything.

I. The Established Religion

The established national religion is and shall be the holy Roman Catholic faith with all its laws. Renunciation of the established religion in favour of any other confession is forbidden under the penalties of apostasy. However, inasmuch as the same holy faith bids us love our neighbours, we owe to all persons, of whatever confession, peace in their faith and the protection of the government, and therefore we guarantee freedom to all rites and religions in the Polish lands, in accordance with the laws of the land.

II. The Landed Gentry

Reverencing the memory of our ancestors as the founders of a free government, we most solemnly assure to the noble estate all liberties, freedoms, and prerogatives of precedence in private and public life, and more particularly we confirm, assure, and recognise as inviolable the rights, statutes, and privileges justly and lawfully granted to that estate by Kazimierz the Great, Louis the Hungarian, Władysław Jagiełło and his brother Witold [Vytautas], Grand Duke of Lithuania, and no less those by Władysław the Jagiellonian [i.e. Władysław II Jagiełło] and Kazimierz the Jagiellonian, by Jan Albert, the brothers Alexander and Zygmunt the First [Sigismund I the Old], and by Zygmunt August [Sigismund II Augustus], the last of the Jagiellonian line. We acknowledge the dignity of the noble estate in Poland as equal to any degree of nobility used anywhere. We recognise all the nobility to be equal among themselves, not only in seeking for offices and for the discharge of services to the country that bring honour, fame or profit, but also in the equal enjoyment of the privileges and prerogatives to which the noble estate is entitled. Above all, we desire to preserve and do preserve sacred and inviolable the rights to personal security, to personal liberty, and to property, landed and movable, even as they have been from time immemorial; affirming most solemnly that we shall permit no change or exception in law against whosever’s property, and that the supreme national authority and the government instituted by it shall lay no claims to any citizen’s property in part or in whole under pretext of iurium regalium or under any other guise whatsoever. Wherefore we do respect, assure, and confirm personal security and all property by rights belonging to anyone, as the true bond of society, as the very heart of civil liberty, and we desire that they remain respected, ensured, and inviolate for all time to come.

We recognise the gentry as the foremost defenders of liberty and of the present Constitution. We commend unto the virtue, citizenship, and honour of every nobleman the reverence of the gentry’s sanctity and the safeguarding of its perpetuity, as the sole bulwark of the fatherland and of our liberties.

III. The Cities And Their Citizens

We desire to maintain in its entirety, and declare to be part of the present Constitution, the law passed at the present Sejm under the title, 'Our free Royal Cities in the states of the Rzeczpospolita’, as a law that provides new, genuine and effective strength to the free Polish gentry for the security of their liberties and the integrity of our common fatherland.

IV. The Peasants

Both from justice, humanity, and Christian duty, as from our own self-interest properly understood, we accept under the protection of the law and of the national government the agricultural folk, from whose hands flows the most copious source of the country’s wealth, and who constitute the most numerous populace in the nation and hence the greatest strength of the country; and we determine that henceforth whatever liberties, assignments or agreements squires authentically agree to with the peasants of their estates, whether those liberties, assignments, and agreements be made with groups or with individual inhabitants of a village, shall constitute a joint and mutual obligation, in accordance with the true meaning of the conditions and provisions contained in such assignments and agreements, subject to the protection of the national government. Such agreements and the obligations proceeding therefrom, freely accepted by a landowner, shall so bind not only him but also his successors or purchasers of the right, that they shall never have power to arbitrarily alter them. Likewise peasants, however propertied, shall not withdraw from agreements freely entered into, or from assignments accepted, or from duties therewith connected, except in such manner and with such conditions as stipulated in the provisions of said agreement, which, whether adopted in perpetuity or for a limited time, shall be strictly binding upon them.

Having thus guaranteed squires in all profits due them from the peasants, and desiring as effectively as possible to encourage the multiplication of the people, we declare complete freedom to all persons, both those newly arriving and those who, having removed from the country, now desire to return to their native land, insofar as every person newly arrived from any part, or returning, to the states of the Rzeczpospolita, as soon as he sets foot upon Polish soil is completely free to use his industry as and where he will, is free to make agreements for settlement, wages or rents as and to such time as he agree, is free to settle in city or countryside, and is free to reside in Poland or to return to whichever country he wish; having previously acquitted such obligations as he had freely taken upon himself.

V. The Government, or Designation Of Public Authorities

All authority in human society has its origin in the will of the people. Therefore, that the integrity of the states, civil liberty, and social order remain forever in equal balance, the government of the Polish nation ought to, and by the will of the present law forever shall comprise three authorities, to wit, a legislative authority in the assembled estates, a supreme executive authority in a King and Guardianship, and a judicial authority in jurisdictions to that end instituted or to be instituted.

VI. The Sejm, or Legislative Authority

The Sejm, or the assembled estates, shall be divided into two Chambers: a Chamber of Deputies, and a Chamber of Senators presided over by the King.

The Chamber of Deputies, as the image and repository of national sovereignty, shall be the temple of legislation. Therefore all bills shall be decided first in the Chamber of Deputies.

Primo: As to general laws, that is, constitutional, civil, criminal, or for the institution of perpetual taxes: in which matters proposals submitted by the throne to the voivodeships [provinces ], lands, [ziemie] and counties [powiaty] for discussion, and by instructions coming to the Chamber, shall be taken for decision first.

Secundo: As to resolutions of the Sejm, that is, temporary levies, degree of coin, contraction of public debt, ennoblement or other incidental rewards, disposition of public expenditures ordinary or extraordinary, war, peace, final ratification of treaties of alliance or trade, any diplomatic acts or agreements involving the law of nations, the quitting of executive magistracies, and like matters corresponding to the chief national needs, in which matters proposals from the throne shall come directly to the Chamber of Deputies and shall have priority of procedure.

The duty of the Chamber of Senators, comprising bishops, voivodes [heads of provinces], castellans, and ministers, presided over by the King, who is entitled to cast a vote of his own, and secondly to resolve paritas either in person or by sending his judgment to that Chamber, is:

Primo: To adopt, or to retain for further deliberation by the nation, by the majority vote provided in law, every law which, having formally passed the Chamber of Deputies, shall be immediately forwarded to the senate; adoption shall confer the force and sanctity of law; retention shall only suspend a law until the next ordinary Sejm, at which, when accord is achieved once again, the law suspended by the senate shall be adopted.

Secundo: To decide every resolution of the Sejm in the above enumerated matters, which the Chamber of Deputies shall immediately send to the senate, together with the Chamber of Deputies by majority vote, and the conjoint majority, provided by law, of both Chambers shall be the judgment and will of the estates.

We stipulate that senators and ministers shall not have a votum decisivum in the Sejm in matters concerning their conduct of office, either in the Guardianship or in commission, and at such time shall have a seat in the senate only to give explication upon demand of the Sejm.

A legislative and ordinary Sejm shall ever be ready. It shall begin every two years and shall last as provided in the law on Sejms. Ready, convoked in exigencies, it shall decide only about the matter in which it be convoked, or about an exigency befallen after it be convoked. No law shall be abrogated at the ordinary Sejm at which it has been enacted. A Sejm shall comprise the number of persons provided by lower law, both in the Chamber of Deputies and in the Chamber of Senators.

We solemnly confirm the law on regional sejms [sejmiki], enacted at the present Sejm, as the most essential foundation of civil liberty.

Inasmuch as legislation cannot be conducted by all, and the nation to that end employs as agents its freely elected representatives, or deputies, we determine that deputies elected at the regional sejms shall, in legislation and in general needs of the nation, be considered under the present Constitution as representatives of the entire nation, being the repository of the general trust.

Everything, everywhere, shall be decided by majority vote; therefore we abolish forever the liberum veto , confederations of any kind, and confederate Sejms, as being opposed to the spirit of the present Constitution, subversive of government, and destructive of society.

Preventing on one hand abrupt and frequent changes of the national Constitution, and on the other recognising the need to perfect it after experiencing its effect upon the public weal, we designate a season and time for review and amendment of the Constitution every twenty-five years, desiring that such a constitutional Sejm be extraordinary in accordance with the provisions of a separate law.

VII. The King, The Executive Authority

No government, be it the most perfect, can stand without strong executive authority. The happiness of peoples depends upon just laws, and the effect of said laws upon their execution. Experience teaches that neglect of this part of government has filled Poland with misfortunes. Therefore, having reserved unto the free Polish people the authority to make laws for itself and the power to keep watch upon all executive authority, as well as to elect officials to magistracies, we confer the authority of supreme execution of the laws to the King in his Council, which Council shall be called the Guardianship of the Laws.

The executive authority is strictly bound to observe the laws and to carry them out. It shall act of itself, the laws permitting, where the laws need supervision of execution, or even forceful aid. Obedience is owed to it always by all magistracies; we leave in its hand the power to press magistracies that be disobedient or remiss in their duties.

The executive authority shall not enact or interpret laws, impose taxes or levies by any name, contract public debts, alter the distribution of treasury revenues established by the Sejm, wage war, or definitively conclude peace or treaties or any diplomatic act. It shall be free to conduct only interim negotiations with foreign states, and to take temporary and current measures requisite for the security and peace of the country, of which it shall inform the next assembly of the Sejm.

We desire and determine that the throne of Poland shall be forever elective by families. The disastrous experience of interregnums periodically overturning the government, the obligation to safeguard every inhabitant of the Polish land, the sealing forever of avenue to the influences of foreign powers, the memory of the former grandeur and happiness of our country under continuously reigning families, the need to turn foreigners away from ambition for the throne, and to turn powerful Poles toward the single-minded cultivation of national liberty, have indicated to our prudence that the throne of Poland be passed on by right of succession. We determine, therefore, that throughout the life that Divine beneficence shall grant to us, the present-day elector of Saxony shall reign in Poland. The dynasty of the future kings of Poland shall begin with the person of Fryderyk August, present-day elector of Saxony, to whose male successors de lumbis we reserve the throne of Poland.

The eldest son of the reigning king shall succeed his father to the throne. Should the present-day elector of Saxony have no male issue, then the consort, with the consent of the assembled estates, selected by the elector for his daughter shall begin the male line of succession to the throne of Poland. Wherefore we declare Maria Augusta Nepomucena, daughter of the elector, to be infanta of Poland, reserving to the people the right, which shall be subject to no prescription, to elect another house to the throne after the expiration of the first.

Every King, when ascending the throne, shall execute an oath to God and to the nation, that he will preserve the present Constitution and the pacta conventa that shall be drawn up with the present-day elector of Saxony, as destined to the throne, and which shall bind him as shall those of the past.

The person of the King is sacred and secure from everything. Doing nothing of himself, he shall be answerable for nothing to the nation. He shall not be an autocrat, but the father and chief of the nation, and as such the present law and Constitution deems and declares him to be. The incomes as they shalt be provided for in the pacta conventa, and the prerogatives proper to the throne as stipulated by the present Constitution to the future elect, shall not be touched.

All public acts, tribunals, courts of law, magistracies, coin and stamps shall go under the King’s name. The King, to whom shall be left every power of beneficence, shall have ius agratiandi those sentenced to death, except in criminibus statis . To the King shall belong the supreme disposition of the country’s armed forces in wartime and the appointment of army commanders, albeit with their free change by the will of the nation. It shall be his duty to commission officers and appoint officials pursuant to the provisions of lower law, to appoint bishops and senators pursuant to the provisions of that law, and ministers, as the prime officials of the executive authority.

The Guardianship, or Royal Council, added to the King for supervision of the integrity and execution of the laws, shall comprise:

Primo: the Primate, as chief of the Polish clergy and as president of the educational commission, who may substitute for himself in the Guardianship the first bishop ex ordine , neither of whom shall sign resolutions;

Secundo: five ministers, to wit: a minister of police, a minister of the seal, a minister belli , a minister of the treasury, and a minister of foreign affairs;
Tertio: two secretaries, of whom one shall keep the protocol of the Guardianship, the other the protocol of foreign affairs, both without a decisive vote.

The successor to the throne, having emerged from minority and executed an oath to uphold the Constitution, may be present at all sessions of the Guardianship, but without a vote.

The Marshal of the Sejm, elected for two years, shall be of the number seated in the Guardianship, without entering into their resolutions, solely in order to convoke a ready Sejm in the event that he recognise in the cases requiring convocation of a ready sejm, a true need, and the King demure at convoking it, when said Marshal shall issue to the deputies and senators circular letters convoking them to a ready Sejm and stating the causes of its convocation. The only cases requiring convocation of a Sejm are the following:

Primo: In an exigency involving the law of nations, more particularly in the event of war hard by the borders.
Secundo: In the event of internal disorder that threatens revolution in the country or collision between magistracies.
Tertio: In evident danger of famine.
Quarto: In the country’s bereavement by death of the King, or in his dire illness.

All resolutions in the Guardianship shall be discussed by the above- mentioned body of persons, and the royal decision shall prevail after all opinions have been heard, that there be a single will in the execution of law; therefore every resolution from the Guardianship shall issue under the King’s name and with the signature of his hand, but it shall also be signed by one of the ministers seated in the Guardianship, and thus signed, it shall oblige obedience, and shall be carried out by the commissions or by any executive magistracies, but particularly in such matters as are not explicitly excluded by the present law. In the event that none of the seated ministers wish to sign the decision, the King shall abandon the decision, but should he persist in it, the Marshal of the Sejm shall request convocation of the ready Sejm; and if the King delay convocation, the Marshal shall convoke it.

Even as to appointment of all ministers, so also is it the King’s right to summon one of them from every department of administration to his Council, or Guardianship. This summoning of a minister to sit in the Guardianship shall be for two years, as now with the King’s free confirmation of it. Ministers summoned to the Guardianship shall not sit in commissions.

In the event that a two-thirds majority of secret votes of the two conjoint Chambers of the Sejm demand change of a minister either in the Guardianship or in an office, the King shall immediately appoint another in his place.

Desiring that the Guardianship of the national laws be bound to strict accountability to the nation for any and all its misdeeds, we determine that, when ministers be charged with breach of law by a deputation designated to examine their deeds, they shall answer in their own persons and property. In any such impeachments, the assembled estates shall by simple majority vote of the conjoint Chambers send the inculpated ministers to Sejm courts for their just punishment equalling the crime or, their innocence being demonstrated, their release from proceedings and punishment.

For the orderly carrying out of executive authority, we institute separate commissions, having connection with the Guardianship and bound in obedience to the Guardianship. Commissioners shall be elected to them by the Sejm to carry on their offices for a time set by law. These commissions are: primo of education, secundo of police, tertio of the army, quarto of the treasury.

The voivodeship [provincial] commissions of order instituted at this Sejm, also subject to the supervision of the Guardianship, shall receive orders through the above-mentioned intermediary commissions, respectively as to the objects of the authority and obligations of each of them.

VIII. The Judicial Authority

The judicial authority shall not be carried out either by the legislative authority or by the King, but by magistracies instituted and elected to that end. And it shall be so bound to places, that every person shall find justice close by, that the criminal shall see everywhere over him the formidable hand of the national government.

We institute, therefore:

Primo: Courts of first instance for every voivodeship [province], land [ziemia] and county [powiat], to which judges shall be elected at regional sejms. The courts of first instance shall be ever ready and vigilant to render justice to those in need of it. From these courts, appeal shall go to chief tribunals for every province, to be established, comprising also persons elected at regional sejms. And these courts, both of first and of last instances, shall be landed proprietors’ courts [sądy ziemiańskie] for the nobility and for all landowners in causis juris et facti .
Secundo: We secure judicial jurisdictions to all cities, pursuant to the law of the present Sejm on the free royal cities.
Tertio: We shall have separate referendary courts for each province in matters of free peasants under former laws subject to this curt.
Quarto: We preserve chancery, assessorial, relational, and Kurlandian courts.
Quinto: The executive commissions shall have courts in matters pertinent to their administration.
Sexto: In addition to courts in civil and criminal matters for all the estates, there shall be a supreme court, called a Sejm court, to which persons shall be elected at the opening of every Sejm. To this court shall be subject crimes against the nation and the King, or crimina status .

We command that a new code of civil and criminal laws be drawn up by persons designated by the Sejm.

IX. Regency

The Guardianship shall be also a regency, headed by the queen, or in her absence by the Primate. A regency may have place in only three cases:

Primo: During the King’s minority.
Secundo: During an infirmity causing permanent mental alienation.
Tertio: In the event that the King be taken in war.

Minority shall last only until eighteen years of age; and infirmity respecting permanent alienation shall not be declared except by a ready Sejm, by majority vote of three parts against the fourth of the conjoint Chambers. In these three cases, the Primate of the Polish Crown shall immediately convoke the Sejm, and if the Primate be slow in this obligation, the Marshal of the Sejm shall issue circular letters to the deputies and senators. The ready Sejm shall arrange the order of seating of the ministers in the regency and shall empower the queen to take the place of the King in his duties. And when the King in the first case emerge from minority, in the second come to complete health, in the third return from captivity, the regency shall tender him an account of its deeds and answer to the nation for the time of its office, even as is prescribed of the Guardianship at every ordinary Sejm, in their own persons and property.

X. The Education Of Royal Children

Royal sons, whom the Constitution destines for succession to the throne, are the first children of the nation, wherefore attention to their good education is a concern of the nation, without prejudice, however, to parental rights. Under the government of the King, the King himself, together with the Guardianship and with a supervisor of the education of the king’s sons designated by the estates, shall see to their education. Under the government of a regency, the regency, together with the aforementioned supervisor, shall have the education of the King’s sons entrusted to them. In either case, the supervisor designated by the estates shall inform every ordinary Sejm about the education and conduct of the royal sons for confirmation by the Sejm, so that in their education uniform rules continually and early instill in the minds of future successors to the throne religion and love of virtue, country, liberty, and the national Constitution.

XI. The National Armed Force

The nation bears a duty to its own defense from attack and for the safeguarding of its integrity. Therefore all citizens are defenders of the national integrity and liberties. The army is nought but a defensive force drawn and ordered from the general force of the nation. The nation owes reward and esteem to its army because the army dedicates itself solely to the nation’s defense. It is the army’s duty to protect the nation’s borders and general peace, in a word, to be its strongest shield. That it fulfill this charge unfailingly, it shall remain always in obedience to the executive authority, in accordance with the provisions of law, and shall execute an oath of fidelity to the nation and to the King and to the defense of the national Constitution. Thus the national army may be used for the general defense of the country, for the safeguarding of fortresses and borders, or in aid of law, if any not be obedient to its execution.

Translated © by Tristan Korecki, Philip Earl Steele