Tytuł najwyższego sędziego był częścią uprawnień monarszych – najpierw w Królestwie Polskim, a potem w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Wszystkie wyroki wydawano w imieniu króla, on dysponował prawem łaski, a także stanowił ostatnią instancję odwoławczą. Sądami pierwszej instancji w monarchii jagiellońskiej były sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie. Złożoność sądownictwa już na tak wczesnym etapie była konsekwencją przyjęcia zasady nierówności wobec prawa – w zależności od przedmiotu sprawy musiał zbierać się inny sąd, we właściwym składzie.
Orzeczenia sądów pierwszej instancji nie musiały kończyć postępowania. Gdy pozwany skorzystał z procedur odwoławczych, sprawa trafiała przed sąd drugiej instancji: wiecowy (wygasły w XV wieku) oraz królewski. Jednak w sytuacji, gdy król był ostateczną instancją apelacyjną, to w państwie tak rozległym jak Rzeczpospolita, rozsądzenie wszystkich spraw było niemożliwe. Pomimo to, dyskusje o reformie wymiaru sprawiedliwości trwały blisko 40 lat. Z jednej strony król Zygmunt August bronił swojej prerogatywy apelacyjnej nad wszystkimi poddanymi, a z drugiej strony opinia szlachecka bała się wzmocnienia roli senatu. Były to bowiem czasy ruchu egzekucyjnego, stanowczo walczącego o wzrost znaczenia mas szlacheckich na niekorzyść magnatów, z których składał się senat.
Do kompromisu dał się ostatecznie namówić król Stefan Batory. W 1578 roku sądownictwo prawa polskiego oddzielono od monarchy, powołując Trybunał Generalny Koronny. Podobne instytucje powstały dla Litwy (1581), Prus (1585) oraz Ukrainy (1589-1590). Członkami Trybunału byli sędziowie, zwani deputatami, których w liczbie dwudziestu siedmiu corocznie wybierano na sejmikach deputackich. Poważniejsze zmiany w wyborze sędziów przyniosła dopiero konstytucja z roku 1764, gdy nałożona na kandydatów obowiązek legitymowania się wiedzą prawniczą, posiadania dóbr ziemskich co najmniej od roku, nie procesowania się i niekaralności.
